آهن(Fe) چیست؟

آهن یک ماده مغذی ضروری است که در تولید گلبول های قرمز سالم (RBC) نقش بسزایی دارد. اهن در واقع بخش مهمی از ساختمان هموگلوبین محسوب می شود. هموگلوبین، پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز یافت می شود و اکسیژن را از طریق خون به سایر قسمت‌های بدن، منتقل می‌کند. آزمایش آهن سرم، میزان آهن موجود در سرم خون را اندازه گیری می کند.

ازمایش سرم خون در بیشتر موارد با ازمایشات تکمیلی آهن، مانند فریتین سرم، ترانسفرین و ظرفیت اتصال به آهن (TIBC) اندازه‌گیری می‌شوند و نتایج انها با هم تفسیر می شوند تا به تشخیص دقیق تری برسیم. بدن نمی تواند آهن مورد نیاز خود را تولید کند و باید آن را از غذاهایی که می خوریم یا از مکمل ها جذب کند.

پس از دریافت و جذب، اهن با اتصال به ترانسفرین (پروتئینی که توسط کبد تولید می شود)، به سراسر بدن منتقل می شود. در افراد سالم، بیشتر آهن جذب شده به هموگلوبین موجود در داخل گلبول های قرمز وارد می شود. باقیمانده به صورت فریتین یا هموسیدرین در بافت ها ذخیره می شود و مقادیر کمی هم برای تولید پروتئین های دیگر مانند میوگلوبین و برخی آنزیم ها استفاده می شود. زمانی که سطح آهن برای رفع نیازهای بدن کافی نباشد، سطح آهن خون کاهش می یابد و بدن در این صورت از ذخایر اهن استفاده می کند و از این رو نیز ذخایر آهن بدن نیز کاهش می یابد.

در برخی بیماری ها مانند بیماری سلیاک بدن حتی توانایی جذب آهن دریافت شده از مواد غذاهایی مصرف شده را از دست می دهد. برخی شرایط مانند دوران بارداری یا کودکی و بیماری های که باعث دفع خون از بدن می شود مانند زخم معده و یا سرطان روده بزرگ نیاز بدن به اهن افزایش می یابد.

مقدار ناکافی آهن ذخیره شده و یا ازاد موجود در جریان خون ممکن است در نهایت منجر به کم خونی فقر آهن (کاهش هموگلوبین) شود. معمولا در مراحل اولیه کمبود آهن هیچ علائمی در فرد دیده نمی شود. اما اگر فردی سالم باشد و طی یک دوره زمانی طولانی کم خونی ایجاد شود، علائم قبل از کاهش هموگلوبین خون به زیر حد طبیعی به صورت زیر  ظاهر می شود.

• خستگی
• ضعف،
• سرگیجه
• سردرد
• رنگ پریدگی پوست

از طرف دیگر نیز مقدار بالای آهن می تواند برای بدن سمی باشد. سطح آهن خون و ذخیره آهن زمانی افزایش می یابد که آهن بیشتری نسبت به نیاز بدن جذب شود. جذب بیش از حد آهن می تواند منجر به تجمع تدریجی و آسیب به اندام هایی مانند کبد، قلب و پانکراس شود. بیماری هموکروماتوز، یک بیماری ژنتیکی که در آن جذب آهن بدن بیش از حد انجام می شود حتی اگر ان فرد یک رژیم غذایی ساده داشته باشد. همچنین اگر فردی بیش از مقدار توصیه شده آهن مصرف کند، جذب آهن بدن بیش از حد انجام می شود.

آزمایش آهن سرم چه کاربردی دارد؟

آزمایش آهن سرم برای اندازه گیری میزان آهن موجود در گردش خون (آهنی که به ترانسفرین خون متصل است)، استفاده می شود. این نوع ازمایش همراه با سایر آزمایشات دیگر اهن مانند ازمایش فریتین، ترانسفرین، میزان اشباع ترانسفرین و ازمایش ظرفیت کل اتصال به آهن (A Total Iron-Binding Capacity (TIBC)) برای تشخیص کمبود یا مقدار بیش از حد آهن و یا جهت بررسی علت اصلی کم خونی استفاده می شود.

چه زمانی باید آزمایش آهن بدهیم؟

هنگامی که نتایج شمارش کامل خون (CBC) نشان می‌دهد که هموگلوبین و هماتوکریت یک فرد پایین است و گلبول‌های قرمز خون کوچکتر و کم رنگتر از حد طبیعی(میکروسیت و هیپوکرومیک) هستند، بیانگر کمبود آهن است.

حتی اگر فرد علائم بالینی نداشته باشد، با این نوع ازمایشات کم خونی قابل تشخیص است. اما این نوع ازمایشات بیشتر زمانیکه فرد دارای علائم کم خونی مانند خستگی مزمن، سرگیجه، ضعف، سردرد و رنگ پریدگی هستند، این ازمایش حتی زمانیکه فرد با تجمع آهن در خون و بافت ها دچار شده است که در این حالت فرد دارای علایمی مانند درد مفاصل، خستگی، ضعف، کمبود انرژی، درد شکم، کاهش میل جنسی و آسیب اندام های مانند قلب و کبد مواجه شده است، تجویز می شوند.

تفسیر نتایج ازمایش اهن خون

برای داشتن اطلاعات بیشتر در رابطه با چکاپ خون در منزل  به صفحات موجود در سایت لیما طب مراجع کنید.

کمبود آهن

مرحله اولیه کمبود آهن، کاهش آهسته ذخایر آهن است. این بدان معناست که هنوز آهن کافی برای ساخت گلبول های قرمز وجود دارد، اما ذخایر آن بدون جایگزین کافی مصرف می شود. سطح آهن سرم ممکن است در این مرحله طبیعی باشد، اما سطح فریتین پایین خواهد بود. با ادامه کمبود آهن، تمام آهن ذخیره شده مورد استفاده قرار می گیرد و بدن سعی می کند با تولید ترانسفرین بیشتر برای افزایش انتقال آهن جبران کند.

سطح آهن سرم کاهش می یابد و ترانسفرین و TIBC و UIBC افزایش می یابد. با پیشرفت این مرحله، گلبول های قرمز کمتر و کوچکتری تولید می شود که در نهایت منجر به کم خونی فقر آهن می شود. اگر سطح آهن بالا باشد و TIBC، UIBC و فریتین نرمال باشد و فرد دارای سابقه بالینی منطبق با مصرف بیش از حد آهن باشد، این احتمال وجود دارد که فرد دچار مسمومیت با آهن شده است. مسمومیت با آهن زمانی رخ می دهد که دوز زیادی از آهن بطور یکجا یا در مدت کوتاهی مصرف شود. مسمومیت با آهن در کودکان تقریباً همیشه حاد است و در کودکانی رخ می دهد که مکمل های آهن والدین خود را مصرف می کنند. در برخی موارد، مسمومیت حاد با آهن می تواند کشنده باشد.

فردی که دارای جهش در ژن HFE است به هموکروماتوز ارثی تشخیص داده می شود. با این حال، در حالی که بسیاری از افرادی که هموکروماتوز دارند در تمام طول عمر خود هیچ علامتی ندارند، برخی دیگر علائمی مانند درد مفاصل، درد شکم و ضعف را در دهه ۳۰ یا ۴۰ زندگی خود نشان می دهند. مردان بیشتر از زنان با دوز بالای اهن مواجه هستند زیرا زنان در طول سال های باروری خود از طریق قاعدگی خون از دست می دهند. همچنین در افرادی که خون دریافت می کنند، در برخی از بیماری ها مانند هموسیدروز، کم خونی سلول داسی شکل، تالاسمی ماژور یا سایر اشکال کم خونی وابسته به انتقال خون، افراد مبتلا به الکلیسم و ​​بیماری های مزمن کبد نیز ممکن است رخ دهد.

آیا همه افراد مبتلا به کمبود آهن کم خونی دارند؟

کمبود آهن به کاهش مقدار آهن ذخیره شده در بدن اشاره دارد، در حالی که کم خونی فقر آهن به کاهش تعداد گلبول های قرمز خون (RBC)، هموگلوبین و هماتوکریت ناشی از کمبود آهن ذخیره شده اشاره دارد. معمولاً چند هفته بعد از اتمام ذخایر آهن طول می کشد تا سطح هموگلوبین کاهش یابد و تولید گلبول های قرمز تحت تأثیر قرار گیرد و کم خونی ایجاد شود.

معمولاً علائم کمی در مراحل اولیه کمبود آهن دیده می شود، اما با بدتر شدن وضعیت و کاهش سطح هموگلوبین و گلبول های قرمز خون، ضعف مداوم، رنگ پریدگی و خستگی در نهایت ایجاد می شود. همانطور که آهن شما کم می شود، ممکن است دچار تنگی نفس و سرگیجه شوید. اگر کم خونی شدید باشد، ممکن است درد قفسه سینه، سردرد و پا درد ایجاد شود. کودکان ممکن است دچار ناتوانی های یادگیری (شناختی) شوند. علاوه بر علائم عمومی کم خونی، علائم خاصی وجود دارد که مشخصه کمبود آهن است. اینها عبارتند از دیسفاژی، پیکا (میل به مواد خاص مانند یخ، نشاسته ذرت، شیرین بیان، گچ، خاک یا خاک رس)، احساس سوزش در زبان، زخم در گوشه های لب.

برای افزایش آهن در رژیم غذایی چه غذاهایی می توانم بخوریم؟

اهن موجود در گوشت و تخم‌مرغ به راحتری توسط بدن جذب می‌شود. سایر منابع غنی از آهن عبارتند از:

• سبزیجات برگ سبز (مانند اسفناج، کلم سبز، کلم پیچ)
• جوانه گندم
• نان و غلات کامل
• کشمش
• ملاس

چه کسانی به مکمل های آهن نیاز دارند؟

زنان باردار و کسانی که کمبود آهن دارند بطور معمول به مکمل های آهن نیاز دارند. افراد نباید قبل از انجام ازمایش اهن مکمل آهن مصرف کنند. برای داشتن اطلاعات بیشتر به لیما طب مراجعه کنید.